سریال ۳۰۰ نکته درباب مدیریت اسلامی-قسمت(۵)م

نگرش جامع
وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِینْفِرُوا کَافَّةً ... ‏( توبه، 122)
پس از نزول آیات جهاد و توبیخ کسانی که به جنگ نرفته بودند، همه می‌خواستند رهسپار جبهه شوند که خداوند متذکر شد: سزاوار نیست همه مؤمنان به جهاد روند و امور دیگر را تعطیل نمایند.
101.در برنامه‌ریزی و مدیریت‌، جامع‌نگر باشیم تا توجه به مسأله‌ای سبب اخلال در مسایل دیگر نشود.

فازبندی
إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ اْلاَرْضَ فی سِتَّةِ أَیامٍ ... (یونس، 3)
پروردگار شما خدایی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید.
102.اقدامات و برنامه‌ها باید زمانبندی شده و مرحله به مرحله (تدریجی) انجام گردد، چنان که خداوند قادر و توانا در آفرینش آسمان و زمین چنین کرد.  
 
تفویض اختیار و نظارت
ثُمَّ جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ فِی اْلارْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیفَ تَعْمَلُونَ‏ (یونس، 14)
سپس شما را در زمین، جانشینان ایشان قرار دادیم تا ببینیم شما چگونه عمل می‌کنید.
103.هر مدیری که مسؤولیت می‌دهد، (جعلناکم خلائف...) باید نظارت هم بکند. (لننظر)

آمادگی برای مخالفت‌ها
فَلَمّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا إِنَّ هذا لَسِحْرٌ مُبینٌ ‏(یونس، 76)
هنگامی که از جانب ما حق به سراغشان آمد، گفتند: این سحر و جادو است.

104.مدیران و رهبران باید بدانند که همواره گروهی با برنامه‌های آنان مخالفت می‌کنند.

صبر و استقامت
وَ اتَّبِعْ ما یوحى‏ إِلَیکَ وَ اصْبِرْ ... ‏ (یونس، 109)
ای پیامبر! از آنچه بر تو وحی می‌شود، پیروی کن و پایدار باش.
105.یکی از صفات مدیران و رهبران، صبر و استقامت است، زیرا که صبر، انسان را به شهد موفقیت می‌رساند.

پیشرفت اقتصادی
یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیهِ یرْسِلِ السَّماءَ عَلَیکُمْ مِدْرارًا وَ یزِدْکُمْ قُوَّةً إِلى‏ قُوَّتِکُمْ...(هود، 52)
حضرت هود خطاب به مردم گفت: ای قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید و به سوی او بازگردید و توبه نمایید تا او از آسمان پی در پی بر شما باران و برکت بفرستد و نیرویی بر نیروی شما بیفزاید.
106.در جهان‌بینی و نگاه دینی، یکی از راه‌های توسعة اقتصادی، دوری از نافرمانی خداوند و جبران گذشته است. تعبیر قرآن که می‌فرماید: (توبوا الیه یرسل السماء علیکم مدرارا) هم می‌تواند اثر معنوی توبه باشد، نظیر نماز باران که راهی برای نزول باران است و هم می‌تواند اثر طبیعی آن باشد، زیرا اگر مردم به پاکی و صداقت کسی مطمئن شوند، روابط خود را با او توسعه می‌دهند.

ایمان به هدف
فَلا تَکُ فی مِرْیةٍ مِمّا یعْبُدُ هؤُلاءِ ... ‏(هود، 109)
ای پیامبر! به خاطر کفر مردم، در شک و تردید قرار نگیر.
107.مدیران و رهبران باید چنان در ایمان به هدف و آرمان‌ خود، استوار و مطمئن باشند که انحراف افراد، نتواند ایشان را دچار تزلزل و سستی کند.

استقامت همگانی، اعتدال
فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَکَ وَ لا تَطْغَوْا ... (هود، 112)
ای پیامبر! در راه خدا استوار باش و در برابر سختی‌ها مقاومت کن و پیروانت را نیز به این استقامت، امر کن و نیز از فرامین عدول نکن.
108.در پایداری بر مشکلات، مدیر باید پیشگام و اسوة استقامت باشد.
109.پایداری مدیران بدون همراهی سایرین، بی‌نتیجه است. (همه باید استقامت ورزند.)
110.مدیران و رهبران، باید در مسیر اعتدال حرکت کنند و از افراط و تفریط بپرهیزند.

دانش استراتژیک
وَ کَذلِکَ یجْتَبیکَ رَبُّکَ وَ یعَلِّمُکَ مِنْ تَأْویلِ اْلأَحادیثِ ... ‏(یوسف، 6)
خداوند حضرت یوسف را برگزید و به او علم تعبیر خواب و آگاهی از انجام امور را عطا فرمود.
111.علوم کلیدی و دانش‌های استراتژیک را نباید به هر فردی آموخت، برای در اختیار گذاشتن اطلاعات مهم باید افراد را گزینش کرد.

گروه گرایی، برتری بر اساس لیاقت
إِذْ قالُوا لَیوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلى‏ أَبینا مِنّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ ... ‏(یوسف، 8)
برادران یوسف گفتند: یوسف و برادرش بنیامین نزد پدرمان از ما محبوب‌ترند، در حالی که ما گروهی نیرومند هستیم.
112.تبعیض با تفاوت یکسان نیست. تبعیض، برتری دادن بدون دلیل است و تفاوت، برتری بر اساس لیاقت. لذا برتری دادن افراد بر اساس لیاقت‌هایشان در رده‌های مدیریتی، اصلی معقول و تأیید شده است.
113.گروه‌گرایی، اگر بدون رهبری صحیح باشد و جهت‌گیری منفی و مخرب پیدا کند باید شدیداً کنترل شود، زیرا عوامل سقوط را سریع‌تر فراهم می‌کند. (برادران حضرت یوسف به همین دلیل دچار انحراف شدند و هنگامی که تحت نظارت و هدایت یوسف قرار گرفتند از اشتباهات خود بازگشتند.)

تقسیم کار
وَ جاءَتْ سَیارَةٌ فَأَرْسَلُوا وارِدَهُمْ ... ‏(یوسف، 19)
کاروانی از راه رسید و مأمور آب را فرستادند تا آب بیاورد.
114.تقسیم کار یکی از اصول مدیریت و زندگی جمعی است. (کلمه «وارد» به معنی کسی است که مسؤول آب آوردن است.)

ارتقا از قاعده هرم
عَسى‏ أَنْ ینْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا ... (یوسف، 21)
عزیز مصر به همسرش گفت: یوسف را به چشم برده نگاه نکن، امید است در آینده به ما سود برساند (در امور خانه، ما را کمک کند) یا او را به فرزندی بگیریم.
115.تصمیم‌های مهم را پس از ارزیابی و به صورت مرحله‌ای اتخاذ کنید. (اول یوسف به عنوان کمک کار خانه و سپس به عنوان فرزند قرار داده شد.)
116.طی کردن هرم مدیریتی باید مرحله به مرحله صورت پذیرد. در انتخاب مدیران رده‌های بالاتر، از مدیران رده پایینی استفاده شود که پله‌های هرم را طی کرده‌اند.
 
توانایی رشد
کَذلِکَ مَکَّنّا لِیوسُفَ فِی اْلارْضِ ... ‏(یوسف، 21)
و اینگونه یوسف را در زمین قدرت بخشیدیم.
117.هیچ گاه زیردستان را نباید دست کم گرفت، چون ممکن است توانایی رشد و طی مدارج عالی را داشته باشند. (یوسف برده، پادشاه شد.)

ترفیع، شفاف سازی، وارستگی
وَ لَمّا بَلَغَ أَشُدَّهاتیناهُ حُکْمًا وَ عِلْمًا وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ ‏(یوسف، 22)
و چون یوسف به رشد و قوت رسید، به او حکم (نبوت) و علم دادیم و اینگونه پاداش نیکوکاران را می‌دهیم.
118.ترفیع افراد باید در وقت خود صورت پذیرد، اگر زودتر باشد فرد به صلاحیت لازم نرسیده است و اگر دیرتر باشد انگیزش افراد را کاهش می‌دهد.
119.دلیل عزل و نصب‌ها را برای دیگران باید بیان کرد تا فضای رقابت در سازمان حاکم شود؛ چنان که خداوند دلیل نصب یوسف را نیکوکار بودن او شمرده است.
120.تنها علم و توان برای مسؤولیت‌پذیری کافی نیست، بلکه وارستگی و نیکوسیرتی نیز شرط است. (المحسنین)

دقت در رفتار
وَ قالَ نِسْوَةٌ فِی الْمَدینَةِ امْرَأَةُ الْعَزیزِ تُراوِدُ فَتاها ... ‏(یوسف، 30)
زنان شهر گفتند: همسر عزیز با غلامش مراوده داشته است.
121.هر کس پست یا مسؤولیتی می‌گیرد، باید در رفتارهای خویش دقت زیادی داشته باشد چون اخبار مربوط به مسؤولین بسیار زود منتشر می‌شود.

مدیریت بحران، برنامه‌ریزی استراتژیک
قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنینَ دَأَبًا فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فی سُنْبُلِهِ إِلاّ قَلیلاً مِمّا تَأْکُلُونَ ‏(یوسف، 47)
یوسف گفت: هفت سال پی در پی کشت کنید و آنچه را درو کردید، جز اندکی را که می‌خورید، در خوشه‌اش کنار بگذارید.
122.تشریح وضعیت بحران، از جمله وظایف مهم مدیریت بحران است و ارائة راه حل (طرح و برنامه) برای خروج از وضعیت بحرانی نیز از وظایف ایشان است.
123.برنامه‌ریزی در تولید و صرفه‌جویی در مصرف برای ایجاد پشتوانه، یک ضرورت برای کشورهای در حال توسعه است.
124.در برنامه‌ریزی و نظارت بر مصرف، سهم نسل آینده حفظ و ‌مراعات شود.
125.طرح‌ها باید به نحوی برنامه قابلیت عملی شدن داشته باشد. (بهترین راه ذخیره‌سازی گندم بدون سیلو و انبار، واگذاردن گندم در خوشه‌اش بود تا دچار فساد زودرس نشود.)

مشاوره تخصصی (اتاق فکر)
وَ قالَ الْمَلِکُ ائْتُونی بِهِ فَلَمّا جاءَهُ الرَّسُولُ ... (یوسف، 50)
هنگامی که پادشاه مصر خوابی عجیب دید، خواست که یوسف را نزد وی آورند تا در مورد خواب سؤال کند.
126.در شرایط بحرانی سازمان، برای حل معضلات و مسائل از مشاوران و نخبگان باید بهره برد. یکی از راهکارهای عملی آن راه‌اندازی اتاق‌های فکر در هر سازمان است.

ویژگی‌های مشاوران
وَ قالَ الْمَلِکُ ائْتُونی بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسی فَلَمّا کَلَّمَهُ قالَ إِنَّکَ الْیوْمَ لَدَینا مَکینٌ أَمینٌ ‏(یوسف، 54)
پادشاه گفت: یوسف را نزد من آورید تا او را مشاور مخصوص خود قرار دهم. پس هنگامی که با او گفتگو نمود،گفت: تو امروز نزد ما فردی بزرگ و امین هستی.
127.برای اعطای مسؤولیت‌های بسیار مهم، گاه لازم است مدیر عالی خود وارد گزینش شود.
128.برای تصدّی پست‌های مهم و کلیدی، علاوه بر تدبیر و کاردانی، محبوبیت و مقبولیت نیز بسیار مهم است. (یوسف در اثر عفّت، تدبیر، تعبیر خواب و بزرگواری، محبوبیت خاصی پیدا کرد، لذا عزیز مصر گفت: او مشاور خودم باشد.)
129.مشاورین باید اهل تقوی، تدبیر و امانت‌دار باشند. (مکین امین)
130.مدیران در سپردن مسؤولیت‌ها به افراد امین نباید تعلّل کنند.

توجه به مهارت و علاقه شخصی کارکنان
قالَ اجْعَلْنی عَلى‏ خَزائِنِ اْلارْضِ إِنّی حَفیظٌ عَلیمٌ‏ (یوسف، 55)
یوسف گفت: مرا بر خزانه‌داری این سرزمین بگمار، که من امانت‌دار و دانا هستم.
131.در بکارگیری افراد لایق، علاقة شخصی افراد باید در نظر گرفته شود. (یوسف خود علاقمند بود که خزانه‌دار گردد.)
132.وقتی در کاری مهارت دارید، با اعتماد به نفس آن را بپذیرید.
133.در هر موقعیتی که فرد قرار دارد باید به نظرات سایرین و مشاوران امین توجه داشته باشد. (پیشنهاد یوسف پذیرفته شد.)

خلاقیت، ریسک پذیری
وَ قالَ لِفِتْیانِهِ اجْعَلُوا بِضاعَتَهُمْ فی رِحالِهِمْ لَعَلَّهُمْ یعْرِفُونَها إِذَا انْقَلَبُوا إِلى‏ أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ‏ (یوسف، 62)
حضرت یوسف به غلامان خود گفت: آنچه را به عنوان بهای گندم پرداخته‌اند در بارهایشان بگذارید تا هنگامی که به خانة خود برمی‌گردند و بارها را می‌گشایند آن را بازشناسند و (بهامید تکرار دوبارة این اتفاق) به مصر بازگردند.
134.مدیران و رهبران باید از طرح‌های ابتکاری استفاده نمایند. در هر موقعیت و شرایطی بکارگیری قوة خلاقیت باعث ایجاد نوآوری و ابتکار در روش می‌گردد.
135.برای اجرایی کردن طرح‌ها، گمان و ظنّ‌ قوی برای رسیدن به مطلوب کافی است و نباید دست روی دست گذاشت تا یقین کامل شود. (ریسک‌پذیری لازم است، چنان که یوسف گفت: (لعلهم یرجعون) شاید بازگردند.)

توجه به سابقه افراد
قالَ هَلْ آمَنُکُمْ عَلَیهِ الّا کما امنتکم علی اخیه من قبل ... ‏(یوسف، 64)
هنگامی که پسران یعقوب از پدرشان خواستند برادر یوسف (بنیامین) را همراه خود به مصر ببرند، یعقوب گفت: آیا شما را بر او امین بدانم؟ همان‌گونه که نسبت به برادرش یوسف به شما اطمینان کردم؟!
136.اعتماد سریع به افراد بد سابقه در سپردن مسؤولیت، جایز نیست.

احتمالات در برنامه‌ریزی
لاتدخلوا من باب واحد و ادخلوا من ابواب متفرقه و ما أُغْنی عَنْکُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ شَی‏ءٍ ... ‏(یوسف، 67)
یعقوب به پسرانش گفت: از یک در وارد نشوید، بلکه از دروازه‌های مختلف وارد مصر شوید و سپس گفت: با این حال نمی‌توان مقدّرات خدا را تغییر داد.
137.در برنامه‌ریزی، راههای مختلف رسیدن به هدف را بررسی و تجزیه کنید.
138.علاوه بر برنامه‌ریزی، احتساب احتمالات لازم است. (یعقوب علاوه بر چاره‌اندیشی، ذکر می‌کند که ممکن است هدفم برآورده نشود.)
 
تکرار تخلفات
 وَ قَضَینا إِلى‏ بَنی إِسْرائیلَ فِی الْکِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی اْلارْضِ مَرَّتَینِ وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبیرًا (اسراء، 4)
در کتاب تورات، به بنی‌اسرائیل هشدار داده شد که شما دو بار در زمین فساد می‌کنید و برتری‌جویی خواهید کرد.
139.مدیران بایستی توجه داشته باشند که انحرافات و فسادهایی که در سازمان تکرار می‌شوند، خطرناک‌تر است، مخصوصاً اگر گروهی قصد جایگزینی منافع خود به جای مصالح سازمان را داشته باشند زیرا که در این راه مکرراً دچار انحراف و فساد خواهند شد.

اقتدار مدیریت
بَعَثْنا عَلَیکُمْ عِبادًا لَنا أُولی بَأْسٍ شَدیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ ... (اسراء، 5)
پس از این که قوم بنی‌اسرائیل مرتکب اولین فساد ‌شوند، خدای متعال این‌گونه وعده داده است که گروهی از بندگان توانا و سلحشور را بر‌انگیزد تا با یافتن فتنه‌گران به سرکوب آنها بپردازند.
140.مدیران سازمان باید قدرت لازم برای کنار گذاردن کسانی که علیه اهداف سازمان فساد و فتنه می‌کنند، را داشته باشند تا در موقع لزوم با اعمال قدرت، اهداف سازمان را حفظ نموده و سازمان را از خطر آشوبگران نجات دهند.

سرمایه و نیروی انسانی
وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفیرًا (اسراء، 6)
خداوند خطاب به مؤمنان می‌فرماید: ما شما را با اموال و فرزندان کمک کردیم تا بر دشمنان پیروز شوید.
141.سرمایه و نیروی انسانی دو عامل مهم و تأثیرگذار و قدرت آفرین برای مدیران است که بکارگیری ترکیب مؤثر و کارآمدی از آن دو منبع، موجبات موفقیت را فراهم می‌آورد.

نظریه سیستمی
إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ ِلانْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها ... (اسراء، 7)
اگر نیکی کنید به خود کردهاید و اگر بدی کنید باز هم به خود بدی کردهاید.
142.مدیران در ارتباطات و تعاملات خود با نیروها و زیرمجموعه‌ها، این فرهنگ و باور را در آنان به وجود آورند که آثار رشد یا پیامدهای شکست تشکیلات، متعلق به خود آنان است.

فرهنگ رحمت
عَسى‏ رَبُّکُمْ أَنْ یرْحَمَکُمْ وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا ... (اسراء، 8)
امید است که خدا بر شما رحم کند و اگر دوباره نقض پیمان کرده و به فساد برگردید، خدا نیز برخواهد گشت و عذاب می‌فرستد.
143.شایسته است رهبران و مدیران فرهنگ رحمت را به عنوان فرهنگ و باور غالب در سازمان حاکم کنند گرچه هشدار و تهدید به عنوان ابزاری برای تنبیه متخلفانی که تخلفات خود را تکرار می‌کنند، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
 
میانه روی در هزینه
وَ لا تَجْعَلْ یدَکَ مَغْلُولَةً إِلى‏ عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا (اسراء، 29)
نه آنقدر سخت‌گیر باش که هیچ انفاقی نکنی و نه آنقدر دست و دلباز که همه چیز را انفاق کنی و چیزی برای خودت نماند و سرزنش شده و حسرت‌خورده به کنجی نشینی.
144.در جبران خدمات کارکنان و نیروهای تحت امر، باید اعتدال داشت، نه آنقدر که ایشان در مضیقه قرار گیرند و مایوس و ناراضی شوند و نه آنقدر بذل و بخشش که به ورشکستگی و شرمندگی مدیر و سازمان کشیده شود.
 
جاذبه تخلفات
وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنى‏ إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبیلاً (اسراء، 32)
به زنا، حتی نزدیک نشوید که راه زشت و کار بدی است.
145.جاذبة برخی خلاف‌ها آنقدر زیاد است که حتی از نزدیک شدن به آنها نهی شده است. لذا باید فرهنگ سازمانی و فضای غالب به گونه‌ای فراهم باشد که کمترین حدی برای اینگونه جاذبه‌های نامشروع وجود نداشته باشد.

درستکاری
وَ أَوْفُوا الْکَیلَ إِذا کِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ ذلِکَ خَیرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلاً (اسراء، 35)
و چون داد و ستد کنید، پیمانه را کامل دهید و با ترازوی درست وزن کنید، که این بهتر و سرانجامش نیکوتر است.
146.سازمان‌هایی که با معاملات تجاری رابطه دارند، باید درستکاری، وفای به قرارداد، امانتداری و دقت در معاملات را از یاد نبرند و این اصل، در سازمان‌ به عنوان ارزش و فرهنگ درآید زیرا موجب جذب مشتری برای کسب سود بلندمدت می‌شود.

شایعه
وَ لا تَقْفُ ما لَیسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً (اسراء، 36)
و از آنچه نسبت به آن علم نداری پیروی مکن، همانا گوش و چشم و دل، همگی مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.
147.کارکنان و اعضای سازمان باید از موضوعاتی که به صورت شایعه در سازمان پخش می‌شود اجتناب کنند.

یادآوری اهداف
وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فی هذَا الْقُرْآنِ لِیذَّکَّرُوا ... (اسراء، 41)
ما در این قرآن حقایق را به شکل‌های مختلف بیان کردیم تا پند بگیرند.
148.مدیران باید با بیان جذاب و استفاده از روش‌های مختلف و متنوع، به گونه‌ای که کارکنان احساس خستگی نکنند، پیوسته اهداف و رسالتها را تذکر دهند.

لغزش مدیران عالی
إِذًا َلاذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ... (اسراء، 75)
خداوند، به رسولش می‌فرماید: اگرگرفتار لغزش می‌شدی، در دنیا و آخرت عذابی دوچندان در انتظارت بود.
149.مدیران و رهبران سازمان هر چه در سطوح بالاتری قرار گیرند، مسؤولیت بیشتری دارند و کمترین لغزش آنان موجب خسارت‌های سنگینی می‌شود. لذا باید ساز و کاری اجرا نمود که برای تخلفات مسؤولین جریمة سنگین‌تری وضع شود تا هم عبرتی برای دیگران باشد و هم از نفوذ فساد در سطوح بالای سازمان جلوگیری نمود.

فرهنگ سازمانی
قُلْ کُلٌّ یعْمَلُ عَلى‏ شاکِلَتِهِ ... (اسراء، 84)
بگو: هر کس بر ساختار و خلق و خوی خویش عمل می‌کند.
150.رفتار سازمانی ریشه در عادات سازمانی دارد، لذا باید از عادات و رسوم نادرستی که در فرهنگ سازمان و فرهنگ فردی اعضا رخنه می‌کند، جلوگیری کرد تا این فضای نادرست که به عنوان تهدیدی جدی برای رشد مطرح است، در رفتار عملی کارکنان جلوه گر نشود.
151.برای موفقیت بیشتر، باید روی افراد از کودکی و نوجوانی کار کرد تا خوبیها در آنان نهادینه شود که در این صورت رفتارهای صحیح طبق خلق و خوی ایشان صورت می‌گیرد.